«Η σκηνή έχει δύο κανόνες: τα πάντα μπορούν να συμβούν και κάτι πρέπει να συμβεί!»

Στα 97 του πέθανε ο σκηνοθέτης που με τη ματιά του καθόρισε την ευρωπαϊκή θεατρική πρωτοπορία του 20ού αιώνα, παραμένοντας μέχρι πρόσφατα ένα δρων και παρεμβατικό πνεύμα. Στην Ελλάδα είχε έρθει πρώτη φορά το 1986 μετά από πρόσκληση της Μελίνας Μερκούρη και έκτοτε αρκετές φορές ακόμη

«Μία από τις σημαντικότερες θεατρικές περιπέτειες του 20ού αιώνα φτάνει στο τέλος της, αφού έκανε το θέατρο ένα υπέροχο όργανο για την εξερεύνηση του ανθρώπου σε όλες του τις διαστάσεις του». Αυτό έγραψε η γαλλική Le Monde αποδίδοντας σε λίγες λέξεις τη σημασία του θανάτου του σκηνοθέτη Πίτερ Μπρουκ. Ισως του «μεγαλύτερου θεατρικού σκηνοθέτη εν ζωή» όπως χαρακτηριζόταν συχνά – μόνο που αυτή η ζωή τελείωσε προχθές, Σάββατο 2/7, για τον 97χρονο πολυβραβευμένο Βρετανό σκηνοθέτη.

«Η σκηνή έχει δύο κανόνες: τα πάντα μπορούν να συμβούν και κάτι πρέπει να συμβεί!» έλεγε ο ίδιος. Δεν ήταν ακόμα ένας μεγάλος σκηνοθέτης, αλλά «ο άνθρωπος των δύο αιώνων», τόσο για το ευρωπαϊκό όσο και για το παγκόσμιο θέατρο. Ο άνθρωπος που όχι μόνο οραματίστηκε την αναγέννηση του θεάτρου, αλλά την πραγματοποίησε στο σανίδι, επηρεάζοντας καταλυτικά τις ζωές τόσο των ηθοποιών του όσο και των θεατών.

«Ο μεγαλύτερος του θεάτρου και ένας μεγάλος ανάμεσα στους ανθρώπους! Αυτός που με “ξύπνησε” στα 14 μου για να διαλέξω την τρέλα του παιχνιδιού» έγραψε χαρακτηριστικά η Ζιλιέτ Μπινός για τον θάνατο του Μπρουκ. Μάλιστα, μία από τις τελευταίες του, βαθιά πολιτικές πράξεις ήταν να συνυπογράψει μαζί με άλλους διάσημους καλλιτέχνες (από την Κέιτ Μπλάνσετ, τον Αλμοδόβαρ και τον Τζέρεμι Αϊρονς μέχρι τους δικούς μας Νάνα Μούσχουρη και Πάνο Κούτρα) ένα «μανιφέστο/κάλεσμα» της Μπινός σε ηγέτες και πολίτες ώστε «να αλλάξουν ριζικά τρόπο ζωής, κατανάλωσης και οικονομίας» το 2020, με την έξαρση της πανδημίας.

Σε αυτό, για ακόμη μια φορά (και) ο Πίτερ Μπρουκ μας καλούσε «να αξιολογήσουμε τι είναι απαραίτητο», μας ωθούσε σε έναν «ριζικό μετασχηματισμό» ο οποίος είναι τόσο θέμα επιβίωσης όσο και αξιοπρέπειας και συνέπειας: «Το πρόβλημα είναι συστημικό. Η τρέχουσα οικολογική καταστροφή είναι μετα-κρίση: η μαζική εξαφάνιση της ζωής στη Γη είναι πλέον αδιαμφισβήτητη και όλοι οι δείκτες δείχνουν μια άμεση υπαρξιακή απειλή… Θεωρούμε αδιανόητο να “επιστρέψουμε στην κανονικότητα”».

Η «κανονικότητα» στην οποία μας καλούσε το 2020 να μην επιστρέψουμε δεν ήταν ποτέ στοιχείο της ζωής του Πίτερ Μπρουκ. Πάντοτε πνεύμα αναζήτησης και αμφισβήτησης, εργαζόταν συνεχώς μέχρι το τέλος. Στη χώρα μας βρέθηκε αρχικά το 1986, μετά από πρόσκληση της Μελίνας Μερκούρη («Αν δεν έρθεις, θα πεθάνω» του είχε πει τότε, ως υπουργός Πολιτισμού, και τον έπεισε), με την 9ωρη παράσταση «Μαχαμπαράτα», μια θεατρική μεταφορά του ινδικού έπους στο Θέατρο Πέτρας. Επανήλθε το 2014 με την παράσταση «Η κοιλάδα των εκπλήξεων», της οποίας συνυπέγραφε και το κείμενο (παρουσιάστηκε στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά και είχε θέμα τις άγνωστες πτυχές του ανθρώπινου εγκεφάλου και τα μυστήρια της ύπαρξης) και το 2016, σε ηλικία 91 ετών, με το έργο «Battlefield», στο οποίο αναρωτιόταν αν υπάρχει ζωή μετά τον θάνατο, μια σύνθεση πάνω στο πρωτότυπο κείμενο του «Mahabharata» από τον Ζαν-Κλοντ Καριέρ.

Τότε ήταν έντονα επηρεασμένος από την τραγωδία στο Μπατακλάν και είχε δηλώσει: «Για μένα δεν υφίσταται η έννοια σκοτάδι. Θα μιλούσα για απουσία φωτός. Δεν υφίσταται το κακό – θα το ονόμαζα απουσία καλοσύνης. Εάν εξετάσουμε υπό αυτό το πρίσμα τα πράγματα, τότε θα μπορέσουμε με μεγαλύτερη ευκολία να αποδεχθούμε τον θάνατο όχι ως απόλυτα αντιθετικό ζεύγος της ζωής, αλλά ως απουσία της». Αυτή την «απουσία ζωής» βιώνουμε πλέον από τον ίδιο.

Γεννημένος στο Λονδίνο τον Μάρτιο του 1925, ήταν ο δεύτερος γιος μιας οικογένειας Εβραίων μεταναστών από τη Λετονία. Στα 22 του χρόνια ήταν ήδη δημοφιλής σκηνοθέτης, καθώς έκανε το ντεμπούτο του το 1943 με το έργο «Δρ Φάουστους». Ο Φάουστ ήταν το πεδίο πειραματισμού του αρχικά, αλλά και ο Σέξπιρ καθόρισε την πορεία του (μάλιστα, σε ηλικία 7 ετών είχε παίξει μόνος του μια τετράωρη διασκευή του Αμλετ για τους γονείς του!).

Από τη Βασιλική Οπερα όπου σκηνοθέτησε τη «Σαλώμη» του Στράους με σχέδια του Σαλβαδόρ Νταλί, συνέχισε για χρόνια με παραγωγές στη Royal Shakespeare Company, αλλά και στο Bouffes du Nord (έναν αρχικά παρατημένο χώρο, ο οποίος έγινε η θεατρική του βάση τα τελευταία 40 και πλέον χρόνια της ζωής του). Βραβευμένος με Tony, Emmy και Βραβείο Λόρενς Ολιβιέ, ο Πίτερ Μπρουκ αναμετρήθηκε και με τη μεγάλη οθόνη («Οπερα του ζητιάνου», «Moderato cantabile», «Ο άρχοντας των μυγών» κ.ά.) αλλά και με την όπερα («Λα Μποέμ», «Σαλώμη», «Γάμοι του Φίγκαρο», «Ευγένιος Ονέγκιν», «Ντον Τζιοβάνι»).

Ως επιδραστικός «σχολιαστής» της πραγματικότητας όπως εκείνος την οραματιζόταν, έγραψε δεκάδες βιβλία («Ενας άλλος κόσμος», «Η ανοιχτή πόρτα», «Η σκηνή χωρίς όρια», «Ας θυμηθούμε τον Σαίξπηρ… και ας τον ξεχάσουμε», καθώς και την αυτοβιογραφία του – αυτά και άλλα ακόμη κυκλοφορούν και στα ελληνικά). Στο «Ο άδειος χώρος» (1968) εξηγούσε το όραμά του: «Μπορώ να πάρω οποιονδήποτε άδειο χώρο και να τον αποκαλέσω σκηνή. Ενας άνδρας περπατά πάνω σε μια άδεια σκηνή ενώ κάποιος άλλος τον παρακολουθεί.

Κι αυτό είναι ό,τι χρειάζεται για μια πράξη θεάτρου. Ωστόσο, στο θέατρο ασχολούμαστε κυρίως με τον άνθρωπο. Ας μην το ξεχνάμε αυτό». Ο ίδιος είχε παραδεχθεί πως ήθελε να πηγαίνει κόντρα στο ρεύμα, «με στόχο να δίνεις μια διέξοδο στην απελπισία – έστω και ως πρόσχημα». «Το θέατρο δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Μπορεί όμως να αναδείξει την ελπίδα και τη δύναμη που χρειάζεται να αντλήσει κανείς ώστε να ακουστεί» έλεγε. Ας τον ακούσουμε λοιπόν, έστω και αποχαιρετώντας τον…

efsyn.gr