Γυναίκες δημιουργοί: Η σύντομη ζωή και ο βίαιος θάνατος της Σαρλότ Σολομόν

Η σπουδαία καλλιτέχνις με την τραγική οικογενειακή κληρονομιά και το ακηδεμόνευτο πνεύμα τελικά “έζησε για όλες”

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ

Ήταν μόνο 26 ετών, δολοφονήθηκε έγκυος στο Άουσβιτς, άφησε 1.700 έργα, ένα ντοκουμέντο της εποχής της και πολλά μυστικά, αυτοκτονίες και μια δολοφονία

Πόσο σύντομη ήταν η ζωή της Σαρλότ Σαλομόν. Έζησε μόνο 26 χρόνια σε μια από τις πιο τραγικές και μαύρες σελίδες της Ευρωπαϊκής ιστορίας, όταν η άνοδος του ναζισμού, κατέστρεφε κοινωνίες, διέλυε ανθρώπινες υπάρξεις, όταν οι διακρίσεις φύλου και φυλής κατέστρεψαν ολόκληρες κοινωνίες και πολιτισμούς που δεν ξανασυναντήσαμε ποτέ μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ζωγράφιζε διαρκώς και μέσα από το σπουδαίο έργο που μας άφησε κατάφερε να δημιουργήσει ένα μοναδικό πρωτότυπο κόσμο μέσα από τα βάθη της ύπαρξής της και μας μεταφέρει με αυτό όχι μόνο στη ζωή της οικογένειας της, αλλά περιγράφει τη δεκαετία του ’30 στο Βερολίνο και τη δηλητηριώδη διείσδυση του ολοκληρωτισμού στην καθημερινή ζωή όλων ανεξαιρέτως των ανθρώπων.

Οι ιδέες δεν πεθαίνουν, αυτό μας διδάσκει η σπουδαία καλλιτεχνική γραφή και το αδούλωτο πνεύμα της Σαρλότ Σαλομόν που δε μπόρεσε τελικά να εξαφανίσει κανένα στρατόπεδο και το έργο της με 700 σκίτσα με τίτλο «Ζωή; ή Θέατρο;» το αποδεικνύει.  Σε ένα από τα τελευταία της έργα εμφανίζεται μια προφητική λεζάντα: “I will live for them all.”

Οι ιδέες δεν πεθαίνουν, αυτό μας διδάσκει η σπουδαία καλλιτεχνική γραφή και το αδούλωτο πνεύμα της Σαρλότ Σαλομόν που δε μπόρεσε τελικά να εξαφανίσει κανένα στρατόπεδο και το έργο της με 700 σκίτσα με τίτλο «Ζωή; ή Θέατρο;» το αποδεικνύει.  Σε ένα από τα τελευταία της έργα εμφανίζεται μια προφητική λεζάντα: “I will live for them all.”

Η ιστορία της Σαρλότ ήρθε στο φως σε ένα ευρύ κοινό όταν το 2014, o David Foenkinos έγραψε το μυθιστόρημα Charlotte. Το πορτραίτο της είναι εξαιρετικό και πολλοί στο πρόσωπό της αναγνωρίζουν μια Άννα Φρανκ της ζωγραφικής. Μόνο που η ιστορία της Σαρλότ είναι σκοτεινή και σφραγισμένη από τη γέννησή της αλλά και πριν από αυτήν με σκοτεινά και βαριά οικογενειακά μυστικά. Και να απεικόνισε την άνοδο και τον τρόμο εξαιτίας του Τρίτου Ράιχ, το έργο της αφορά κυρίως τον εαυτό της, την οικογένειά της, την αγάπη, τη δημιουργικότητα, τον θάνατο, τους καλλιτέχνες που την ενέπνευσαν τον Νίτσε, τον Γκαίτε, τον Τάουμπερ, τον Μπετόβεν. Το τραγικό και πρόωρο τέλος της είναι ο επίλογος μιας ζωγράφου που γεννήθηκε σε μια οικογένεια με αυτοκτονίες, ναρκωτικά, κακοποιήσεις, ψυχικές ασθένειες και νευρικές κρίσεις που οδηγούσαν στο θάνατο.

Όταν οι ερευνητές του έργου της, ανακάλυψαν το 2016, μια επιστολή 35 σελίδων στην οποία ομολογούσε τη δολοφονία του παππού της, τον Φεβρουάριο του 1943, οκτώ μήνες πριν δολοφονηθεί η ίδια στο Άουσβιτς, κατάλαβαν ότι είχαν βρεθεί μπροστά στο πιο τραγικό επεισόδιο μιας ανείπωτης οικογενειακής ιστορίας. Η Σαρλότ δολοφόνησε τον παππού της δηλητηριάζοντας με Βερονάλ την ομελέτα που του είχε μαγειρέψει. Μάλιστα, αμέσως μετά, όπως περιγράφει, σχεδίασε ένα πορτρέτο του παππού της καθώς αυτός εξέπνευσε μπροστά της. Ο παππούς και η γιαγιά της Σαρλότ όπως  πολλοί Εβραίοι, είχαν εγκαταλείψει τη Γερμανία στα μέσα της δεκαετίας του 1930, έχοντας ένα απόθεμα «μορφίνης, οπίου και Βερονάλ» για να το χρησιμοποιήσουν «όταν τελείωσαν τα χρήματά τους» και πριν πέσουν στα χέρια των ναζί. Η Σαρλότ δε δολοφόνησε τον παππού της από ευσπλαχνία, τον δολοφόνησε θεωρώντας τον υπαίτιο για τις αυτοκτονίες  της μητέρας, της θείας της και της γιαγιάς της, γράφει: «συμβόλιζε για μένα τους ανθρώπους στους οποίους έπρεπε να αντισταθώ», ενώ σε μια περιγραφή, σε ένα πίνακα που κάθεται με τον παππού της στο πάτωμα ενός γεμάτου τρένου καθοδόν από μια μικρή πόλη στα Πυρηναία προς στη Νίκαια γράφει: «Προτιμώ να έχω άλλες δέκα νύχτες σαν κι αυτή παρά μια μόνη μαζί του», και εικονογραφεί τα αιτήματα του παππού της να μοιραστεί «ένα κρεβάτι μαζί του». Πιθανώς μιλά για μια κακοποίηση από τον «πατριάρχη» της οικογένειας που διήρκεσε για γενιές.

Η Σαρλότ είχε μάθει για τις αυτοκτονίες των γυναικών της οικογένειάς της μόλις τρία χρόνια νωρίτερα, το 1940. Το ιστορικό των αυτοκτονιών στην οικογένεια ξεκινά πολύ νωρίτερα, το 1913. Η αδερφή της μητέρας της, Σαρλότ Γκρίνβαλντ, αφού είχε φύγει από το σπίτι της οικογένειας στο Βερολίνο ένα βράδυ του Νοέμβρη, περπάτησε είκοσι ένα μίλια και πνίγηκε σε μια λίμνη. Η αδερφή της, η μητέρα της Σαρλότ, Φραντσίσκα, εξαιτίας αυτής της αυτοκτονίας γίνεται νοσοκόμα και γνωρίζει τον Άλμπερτ Σάλομον, σπουδαίο γιατρό, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και εφευρέτη της μαστογραφίας. Κάνουν μια κόρη που της δίνουν το όνομα της θείας της που είχε αυτοκτονήσει αποκρύπτοντας την αιτία του θανάτου της.

Όταν η μικρή Σαρλότ γίνεται οκτώ ετών, η μητέρα της  παθαίνει κατάθλιψη και άρχισε να μιλά μόνο για το θάνατο. Σε ένα σχέδιο της Σαρλότ φαίνεται η μητέρα της να της εξηγεί ότι «στον παράδεισο, όλα είναι πολύ πιο όμορφα από εδώ στη γη».

Τον Φεβρουάριο του 1926, η μητέρα της, ενώ ανάρρωνε στο σπίτι των γονιών της από υπερβολική δόση οπίου, πήδηξε από το παράθυρο. Η Σαρλότ πιστεύει ότι η μητέρα της έχει πεθάνει από γρίπη.

Ενώ ο πατέρας της έχει παντρευτεί για δεύτερη φορά, μια διάσημη κοντράλτο της εποχής, την Πάουλα Λίντμπεργκ, η ζωή αλλάζει με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Ο Άλμπερτ χάνει τη δουλειά του, τα ρεσιτάλ της συζύγου του ακυρώνονται, ωστόσο, παρά την εβραϊκή της καταγωγή, η Σαρλότ  έγινε δεκτή, δύο χρόνια αργότερα, στη διάσημη Ακαδημία Τεχνών του Βερολίνου. Σύμφωνα με τις σημειώσεις της επιτροπής εισαγωγής, θεωρήθηκε ότι ήταν τόσο «σεμνή και συγκρατημένη» που δεν θα «παρουσίαζε κίνδυνο για τους Άριους μαθητές». Κάποια στιγμή αντιλαμβάνεται τις διακρίσεις σε βάρος της και σταματά τη σχολή. Η θετή μητέρα της προσλαμβάνει  τον Άλφρεντ Γούφσον ως δικό της δάσκαλο φωνητικής που γίνεται ο μέντορας και πρώτος εραστής της Σαρλότ. «Ήταν εξαιρετικά λιγομίλητη και ανίκανη να σπάσει και να βγει από το φράγμα που είχε χτίσει γύρω από τον εαυτό της», έγραφε ο Γούφσον, σε ένα χειρόγραφο.

Το 1938, όταν πια ο κίνδυνος εξαιτίας των Ναζί κορυφώνεται η οικογένεια αποφασίζει να τη στείλει έξω από τη χώρα, στη Γαλλία, στους παππούδες της, σε μια βίλα στην Κυανή Ακτή στην οποία τους φιλοξενούσε η Αμερικανίδα Οτιλί Μουρ.  Το L’Ermitage ήταν ένα όμορφο, μεγάλο ακίνητο με πολλά σπίτια, κήπους με ταράτσες και μικρούς καταρράκτες, με θέα στον κόλπο του Villefranche. Η Σαρλότ πέρασε πέντε χρόνια σε αυτόν τον μεσογειακό παράδεισο με νερό, ηλιοφάνεια, ελιές, απότομες και τραχιές ακτές. Αλλά, τον Σεπτέμβριο του 1939, η γιαγιά της Σαρλότ προσπάθησε να κρεμαστεί στο μπάνιο. Στον απόηχο αυτού του τραύματος, ο παππούς της,  αποκάλυψε ότι ήταν η μόνη κληρονόμος μιας οικογένειας που, για τρεις γενιές, είχε δει δύο άνδρες και έξι γυναίκες, συμπεριλαμβανομένης της μητέρας της, να αυτοκτονούν. Σοκαρισμένη για την οικογενειακή της αυτή κληρονομιά, η Σαρλότ είχε γράψει επιστολές όπου «κατηγόρησε με πάθος τον πατέρα της επειδή την γέννησε, επειδή της επέβαλε ένα τέτοιο κληρονομικό στίγμα».

Λίγο αργότερα, η Σαρλότ μετακόμισε με τον παππού και τη γιαγιά της σε ένα μικρό διαμέρισμα στη Νίκαια. Εκεί, η γιαγιά της, σε ηλικία εβδομήντα δύο ετών, αυτοκτόνησε πηδώντας από το παράθυρο του τρίτου ορόφου, όπως είχε κάνει η μητέρα της Σαρλότ δεκατέσσερα χρόνια νωρίτερα. «Η ζωή μου ξεκίνησε. . . όταν έμαθα ότι είμαι η μόνη που επιζώ», έγραψε η Σαρλότ. «Ένιωσα σαν να άνοιξε όλος ο κόσμος μπροστά μου σε όλα τα βάθη και τη φρίκη του».

Αργότερα, στα πρόθυρα της κατάρρευσης και ενώ ήδη έχει περάσει, τον Ιούνιο του 1940 αρκετές εβδομάδες στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Gurs στη νοτιοδυτική Γαλλία, επιστρέφοντας στη Villefranche συμβουλεύτηκε τον γιατρό Georges Moridis (Γιώργος Μορίδης) που την συμβούλεψε να ζωγραφίσει.  «Θα ζήσω για όλες», έγραψε η Σαρλότ για τις νεκρές γυναίκες στην οικογένειά της. «Έγινα η μητέρα μου, η γιαγιά μου», έγραψε, «Έμαθα να ταξιδεύω σε όλα τα μονοπάτια τους και έγινα όλες. . . Ήξερα ότι είχα μια αποστολή και καμία δύναμη στη γη δεν μπορούσε να με σταματήσει».

Έχοντας κατά νου αυτή την τραυματική αποκάλυψη, έφτασε σε αυτό που αποκαλούσε «Το ερώτημα: αν θα αυτοκτονήσει ή θα αναλάβει κάτι εκκεντρικό και τρελό». Κάτι «εκκεντρικό και τρελό» αποδείχθηκε ότι ήταν ένα έργο τέχνης σε περισσότερες από επτακόσιες σκηνές, ζωγραφισμένο κατά τη διάρκεια ενός έτους (1941–1942), εμπλουτισμένο με διαλόγους, μονόλογους και μουσικές αναφορές, διασκευασμένο σε πράξεις και σκηνές και με τίτλο «Ζωή; Ή Θέατρο; Μια Οπερέτα.» Αυτό το τεράστιο έργο τέχνης αφηγείται την ιστορία της εβραϊκής οικογένειάς της από το Βερολίνο από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι τη μέρα του 1941, όταν αποφάσισε να ζωγραφίσει τη ζωή της αντί να την πάρει με τα ίδια της τα χέρια. Μετά, κάθισε στη Μεσόγειο «και είδε βαθιά στην καρδιά της ανθρωπότητας. ”

Όταν ολοκλήρωσε το έργο της, πήγε στη Νίκαια, δήλωσε τον εαυτό της σαν Εβραία, δηλητηρίασε τον παππού της και επέστρεψε στο L’Ermitage. Εκεί γνώρισε τον Εβραίο Ρουμάνο πρόσφυγα Αλεξάντερ Νάγκλερ, με τον οποίο παντρεύτηκε στο Δημαρχείο της Νίκαιας. Μάρτυρες ήταν ο γιατρός Μορίδης και η σύζυγός του. Λίγες εβδομάδες αργότερα η Σαρλότ τύλιξε τους επτακόσιους πίνακες και τα σχέδιά της συμπεριλαμβανομένης της επιστολής εξομολόγησης, σε πολλές συσκευασίες από καφέ χαρτί και τις παρέδωσε στον γιατρό Μορίδη λέγοντάς του: «Κρατήστε τα ασφαλή. Είναι όλη μου η ζωή», γράφοντας ότι ανήκουν στην Οτιλί Μουρ.

Τον Σεπτέμβριο του 1943, ένα φορτηγό που μετέφερε πράκτορες της Γκεστάπο έφτασε στη Villefranche και η Σαρλότ Σαλομόν συνελήφθη. Στις 7 Οκτωβρίου, μεταφέρθηκε σε ένα τραίνο ως επιβάτης Νο. 660—για την τριήμερη διαδρομή προς το Άουσβιτς. Η Σαρλότ, η οποία ήταν πέντε μηνών έγκυος, οδηγήθηκε στο θάλαμο αερίων αμέσως μόλις έφτασε στο στρατόπεδο, στις 10 Οκτωβρίου 1943. Ήταν είκοσι έξι ετών.

Ο πατέρας της και η μητριά της που είχαν διαφύγει στην Ολλανδία επέζησαν και μετά τον πόλεμο πήγαν στη Villefranche. Εκεί τους παραδόθηκαν τα πακέτα με τους πίνακες. Τα συσκεύασαν σε κουτιά και για περισσότερα από δέκα χρόνια  δεν τολμούσαν να το δείξουν σε κανέναν εκτός από έναν φίλο, τον Ότο Φρανκ. Τους είχε φέρει το ημερολόγιο της κόρης του, ρωτώντας αν πίστευαν ότι είχε αξία.

Οι γονείς κράτησαν για δεκαετίες κρυφή και την επιστολή ομολογίας της δολοφονίας του παππού της, μαζί με οικογενειακά μυστικά που έμειναν στο σκοτάδι για περισσότερα από 60 χρόνια, όπως το ότι οκτώ μέλη της οικογένειάς της, ένα προς ένα, με τα χρόνια, είχαν αυτοκτονήσει. Αποσπάσματα από το γράμμα που δεν είχε δοθεί μαζί με το αρχείο της, δημοσιοποιήθηκαν για πρώτη φορά με τη φωνή ενός ολλανδικού ντοκιμαντέρ του 2011 από τον σκηνοθέτη Φρανς Βάις.

Το αρχείο της Σαρλότ Σάλομον—σχεδόν χίλια επτακόσια έργα— φυλάσσεται στο Εβραϊκό Ιστορικό Μουσείο, στο Άμστερνταμ, όπου το δώρησαν οι γονείς της, το 1971. Το έργο της περιλαμβάνει τα πάντα: επτακόσιες εξήντα εννέα γκουάς, μια αφήγηση τριάντα δύο χιλιάδων λέξεων, γερμανικό εξπρεσιονισμό, αυτοβιογραφία, απομνημονεύματα, οπερέτα, θεατρικό έργο και το μυστήριο μιας δολοφονίας.