By 
Σχήμα ή Μέγεθος; Τι έχει άραγε σημασία;
Σίγουρα – οι πιο πονηροί θα σκέφτηκαν – πώς μπορεί ένα τόσο πρόστυχο ερώτημα να παρεισφρήσει ανάμεσα στα οινικά θέματα, χωρίς να το αντιληφθεί κάποιος ιθύνων; Μόνο και μόνο για να διαψευστούν στη δεύτερη κιόλας πρόταση του παρόντος άρθρου, συνειδητοποιώντας ότι το ερώτημα αφορά τα γίγαρτα (κουκούτσια)) της ράγας του σταφυλιού!
Τώρα, που οι πονηροί και το θέμα έχουν μπει σε μία σειρά, έχει έρθει να τεθεί το δεύτερο (και πρώτο εύλογο) ερώτημα που προκύπτει από τον τίτλο. Γιατί κάποιος να ασχοληθεί με τα γίγαρτα μιας ράγας σταφυλιού; Η απάντηση κρύβεται στις πιο αφανείς θεωρίες της επιστήμης της αμπελογραφίας.
Περι Αμπελογραφίας
Η συγκεκριμένη επιστήμη αποτελεί έναν κλάδο της αμπελουργίας, που σκοπό της έχει την περιγραφή και την ταξινόμηση των ειδών και ποικιλιών της αμπέλου. Η αθέατη στο ευρύ κοινό, πλευρά της αμπελογραφίας είναι η αναζήτηση της καταγωγής των ποικιλιών της αμπέλου.
Με λίγα λόγια υπάρχουν αμπελογράφοι που σαν άλλοι ιππότες της στρογγυλής τραπέζης, αναζητούν το Γκράαλ της αμπελοοινικής ιστορίας της ανθρωπότητας. Δηλαδή τη μήτρα του κρασιού! Το μέρος στον πλανήτη Γη όπου πρώτη φορά ο άνθρωπος δάμασε την άγρια άμπελο, καλλιεργώντας τη για την παραγωγή κρασιού.
Οι πρώιμοι αμπελογράφοι χαρακτηρίζονταν μάλλον ως χομπίστες, θυμίζοντας περισσότερο ερασιτέχνες αστρονόμους, παρά επιστήμονες. Δεν είναι τυχαίο ότι μόλις στις αρχές του 20ου αιώνα η αμπελογραφία κατέκτησε την αναγνώριση της ως ξεχωριστός κλάδος της επιστήμης της αμπελουργίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πιο επιδραστική μορφή της αμπελογραφίας του προηγούμενου αιώνα, ήταν ο Γάλλος (τί άλλο;) καθηγητής αμπελογραφίας Pierre Galet, που απεβίωσε πριν από μόλις 2 χρόνια.
Ο Galet ανέπτυξε, χάρις στη μακρόχρονη εμπειρία του μέσα στους αμπελώνες του πανεπιστημίου του Montpellier, μια ιδιαίτερη τεχνική για να ταυτοποιεί τις ποικιλίες της αμπέλου. Στηριζόμενος στα διαφορετικά χαρακτηριστικά που η κάθε μια τους έχει στο σχήμα του φύλλου, των βλαστών και των σταφυλιών. Η μέθοδος του Galet ήταν η πιο αποτελεσματική και διαδεδομένη μέχρι το 1993. Εκείνη τη χρονιά Αυστραλοί επιστήμονες εφάρμοσαν μια πρωτοπόρα τεχνική, που μέχρι τότε χρησίμευε κυρίως στην εξιχνίαση εγκλημάτων. Η τεχνική αυτή δεν ήταν άλλη από τη ταυτοποίηση των ποικιλιών μέσω της ανάλυσης του DNA.
Η συγκεκριμένη τεχνική έδωσε τη δυνατότητα στους αμπελογράφους, μελετώντας την αλληλουχία του γονιδιώματος της κάθε ποικιλίας, να μπορέσουν όχι απλά να την ταυτοποιήσουν αλλά και να ανακαλύψουν την καταγωγή ή τους «γονείς» της.
Ίσως το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι η ανακάλυψη ότι η καλιφορνέζικη ποικιλία Zinfandel δεν ήταν άλλη από την ιταλική ποικιλία Primitivo. Χωρίς να σημαίνει ότι οι ανατροπές τελείωσαν εκεί, καθώς το Primitivo αποδείχθηκε τελικά ότι και το ίδιο δεν ήταν άλλο από την κροατικής προέλευσης ποικιλία Crljenak Kaštelanski.
Επιστροφή στα γίγαρτα
Το μακρινό 1946, τότε που ο Galet ξεκινούσε την ακαδημαϊκή του πορεία, ένας σοβιετικός επιστήμονας, ο Aleksander Mikhailovich Negrul, προσπάθησε να δώσει απάντηση στην καταγωγή και την εξάπλωση της αμπελοκαλλιέργειας στηριζόμενος στο σχήμα και στο μέγεθος των γιγάρτων των σταφυλιών. Ο Negrul είχε παρατηρήσει, όπως πολλοί αμπελογράφοι πριν από αυτόν, ότι υπήρχαν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα άγρια αμπέλια της Ευρασίας και στα «εξημερωμένα» που καλλιεργούσε ο άνθρωπος.
Τα άγρια αμπέλια παράγουν πιο μικρά και αραιόρωγα τσαμπιά, που περιέχουν μικρότερα σε μέγεθος γίγαρτα και με στρογγυλό σχήμα. Ενώ τα αμπέλια που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή κρασιού τείνουν να έχουν πιο πυκνόρωγα τσαμπιά, τα οποία με την σειρά τους εμπεριέχουν πιο επιμήκη και μεγαλύτερα σε μέγεθος γίγαρτα, σε σχέση με τα άγρια.
Γιατί όμως τα γίγαρτα;
Η απάντηση στο τελευταίο ερώτημα πρέπει να δοθεί υπό το δεδομένο ότι η ανάλυση του DNA εμφανίστηκε 50 χρόνια αργότερα από τη θεωρία του Negrul. O οποίος στηρίχθηκε στα γίγαρτα αναζητώντας την καταγωγή της αμπελοκαλλιέργειας. Ακόμα και σήμερα, τα γίγαρτα που φέρνει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη είναι ο μοναδικός σύνδεσμος ανάμεσα στην οινική προϊστορία και τις σημερινές ποικιλίες.
Μελετώντας λοιπόν τα γίγαρτα που οι πρόγονοι είχαν ξεχάσει να πετάξουν από το σπίτι ή το πατητήρι τους, ο Negrul οδηγήθηκε σε μία κατάταξη των ποικιλιών της αμπέλου βάση της χρήσης αλλά και της καταγωγής τους. Με βάση το σχήμα των γιγάρτων ο Negrul θεωρούσε ότι μπορούσε αρχικά να διαχωρίσει τις ποικιλίες σε επιτραπέζιες και οινοποιήσιμες.
Proles
Ο Negrul διατύπωσε τη θέση ότι οι ποικιλίες της αμπέλου χωρίζονται σε τρεις ομάδες βάση της καταγωγής τους. Αυτές τις ομάδες τις ονόμασε Proles (λατινική λέξη για τους απογόνους), χωρίζοντας τις ποικιλίες βάση της προέλευσης τους.
Οι ομάδες αυτές ήταν:
Proles Orientalis: Με καταγωγή από τη Μέση και Εγγύς Ανατολή. Κατά κύριο λόγο είναι επιτραπέζια σταφύλια. Με μεγάλου μεγέθους ράγες και υψηλό επίπεδο σακχάρων. Από τις έρευνες του ο Negrul κατέληξε ότι διαφέρουν από τις Proles Pontica και υπέθεσε ότι προέρχονταν από διαφορετικό πρόγονο, πιθανολογώντας ότι αυτός προέρχονταν από την περιοχή της Κασπίας και για αυτό εξαπλώθηκαν περαιτέρω ανατολικά. Μέλη αυτής της ομάδας είναι οι ποικιλίες Μοσχάτο, Cinsault (Caspica) και τα επιτραπέζια όπως η Σουλτανίνα (Antasiatica).
Proles Occidentalis: Σταφύλια της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης. Με μικρού μεγέθους ράγες και υψηλή οξύτητα, τα οποία είναι ανθεκτικά στις χαμηλές θερμοκρασίες χωρίς να μπορούν να φτάσουν υψηλά επίπεδα σακχάρων. Θεωρείται ότι αυτοί που επέλεξαν αυτές τις ποικιλίες πρώτοι ήταν οι αρχαίοι Έλληνες και οι Φοίνικες. Λόγω της αδυναμίας των ποικιλιών, που έφερναν από τις μητροπόλεις τους, να αντέξουν τα κρύα κλίματα της Δυτικής Ευρώπης, αναγκάστηκαν να πειραματιστούν με τις ιθαγενείς ποικιλίες. Αυτοί όμως που συνέβαλαν τα μέγιστα στην εξάπλωση τους δεν ήταν άλλοι από τους Ρωμαίους.
Proles Pontica: Οι ποικιλίες του Καυκάσου και των Βαλκανίων. Μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά των δύο άλλων κατηγοριών. Θεωρούνται ότι είναι οι παλαιότερες καλλιεργούμενες ποικιλίες και διαδόθηκαν από τον Καύκασο στα Βαλκάνια, τη Μεσοποταμία μέχρι και την Αίγυπτο. Σε αυτην την κατηγορία ανήκουν οι ποικιλίες της Γεωργίας (Georgica) Saperavi και Rkatsiteli. Αλλά και ποικιλίες σαν τις Furmint, Vermentino και Μαύρη Κορινθιακή (Balkanica).
Πολλά χρόνια αργότερα ερευνητές, με τη χρήση της ανάλυσης του DNA, πρότειναν την προσθήκη δύο ακόμα ομάδων σε αυτές που είχε προτείνει ο Negrul. Η πρώτη ήταν η Proles Iberica από την Ιβηρική χερσόνησο, με τις ποικιλίες αυτής της υποομάδας να διατηρούν μεγάλη συνάφεια με τις ποικιλίες της Μικράς Ασίας και του Καύκασου. Η δεύτερη ήταν τα επιτραπέζια σταφύλια της Ιταλίας και της Κεντρικής Ευρώπης, τα οποία όμως έλκουν τη βαθύτερη καταγωγή τους από τις αντίστοιχες ποικιλίες της Ανατολής.
Εξημέρωση
Σε αυτό το σημείο ίσως χρειάζεται να αναπτυχθεί λίγο περισσότερο η επιστημονική έρευνα πάνω στην εξημέρωση της άγριας αμπέλου από τον άνθρωπο. Αρχικά πρέπει να γίνει κατανοητό ότι με τον όρο «εξημέρωση» αναφερόμαστε στον τρόπο που ο άνθρωπος εν τέλει καλλιέργησε την άμπελο. Οι ερευνητές εκτιμούν ότι μέσα από την παρατήρηση, ο μακρινός μας πρόγονος προτίμησε να καλλιεργήσει εκείνες τις ποικιλίες που έδιναν υψηλότερο επίπεδο σακχάρων (και άρα αλκοόλ), υψηλότερες αλλά και τακτικότερες αποδόσεις. Το πρόβλημα είναι ότι μέσα από τη διαδικασία της επιλογής, οι πρόγονοι μας κατάφεραν να μετατρέψουν την άμπελο από δίοικο φυτό (αρσενικό + θηλυκό φυτό) αποκλειστικά σε ερμαφρόδιτο.
Η ανακάλυψη γιγάρτων σε προϊστορικούς οικισμούς και λινούς δίνει στους επιστήμονες μια ενδεικτική χρονολογική πορεία της εξάπλωσης της αμπελοκαλλιέργειας. Με τα «αρχαιότερα», ως τώρα, γίγαρτα να έχουν ανακαλυφθεί στην περιοχή της σημερινής Γεωργίας και την ευρύτερη σε αυτήν περιοχή. Αυτό όμως που δυσκολεύει τους ερευνητές είναι η ανακάλυψη «νεαρότερων» γιγάρτων στην νότια Γαλλία.
Κι αυτό γιατί η ηλικιακή διαφορά μεταξύ των ευρημάτων δεν είναι τόσο μεγάλη. Γεγονός που δίνει σε πολλούς το δικαίωμα να ισχυρίζονται ότι η εξημέρωση της αμπέλου, ήταν ένα γεγονός που πιθανώς συνέβη σχετικά ταυτόχρονα στον ευρύτερο Ευρασιατικό χώρο. Σε κάθε περίπτωση δεν πρέπει να λησμονηθεί ότι για πάρα πολλούς αιώνες, ο ασφαλέστερος τρόπος να φυτεύσεις σε μακρινό μέρος μια ποικιλία αμπέλου, ήταν κουβαλώντας τα γίγαρτα της. Όπως ακριβώς έκαναν και οι Ισπανοί Conquistadores στην αμερικανική ήπειρο.
Πάντως ο Negrul είχε πάρει ξεκάθαρη θέση επί του θέματος, θεωρώντας ότι η απαρχή της αμπελοκαλλιέργειας έλαβε μέρος στην περιοχή του Εύφορου Τριγώνου (Μεσοποταμία, Καύκασος, Συρία). Θέση την οποία στήριξε στο εύρος της βιοποικιλότητας που εμφανίζουν τα γίγαρτα αυτής της γεωγραφικής περιοχής, σε σχέση με την αντίστοιχη των ποικιλιών της Βόρειας Ευρώπης. Σύμφωνα με τον ίδιο ήταν ξεκάθαρο ότι μια τέτοια συνθήκη, δεν θα μπορούσε παρά να ισχύει αποκλειστικά και μόνο στην περιοχή από όπου ξεκίνησαν όλα.
Σχήμα ή μέγεθος τελικά;
Η αλήθεια είναι ότι ο Negrul φαίνεται να έδωσε περισσότερο βάση στο σχήμα και όχι τόσο στο μέγεθος των γιγάρτων της ράγας του σταφυλιού. Η θεωρία του όμως δεν έγινε ποτέ ευρέως αποδεκτή από τους Δυτικούς επιστήμονες αμπελογράφους. Με τη δυτική αμπελογραφία να στηρίζεται στη θεωρία και την πρακτική του Galet.
Σε κάθε περίπτωση, η έλευση της ανάλυσης του DNA ανέτρεψε πολλές από τις παγιωμένες θέσεις πολλών επιστημών. Σήμερα η μελέτη του γονιδιώματος της αμπέλου μπορεί να συμβάλλει καθοριστικά στη σύνδεση των σημερινών ποικιλιών αμπέλου με αυτές που οι πρόγονοι μας πρωτο-καλλιέργησαν. Πολλοί θα πιστέψουν ότι το αρχικό ερώτημα καθίσταται αχρείαστο, καθώς η επιστήμη έχει υποσκελίσει το δοσμένο δίλημμα.
Όμως η χρήση της τρισδιάστατης αποτύπωσης των γιγάρτων, που πρόσφατα άρχισε να εφαρμόζεται κατά τη μελέτη τους, φαίνεται να κλίνει την πλάστιγγα υπέρ του σχήματος. Σε κάθε περίπτωση τα γίγαρτα που έρχονται στο φως από τις αρχαιολογικές ανασκαφές, θα συνεχίσουν να περιέχουν – ως άλλη κιβωτός – το γονιδίωμα εκείνων των πρώτων αμπελιών που περιμένει να μας αποκαλύψει την αρχή του οινικού σύμπαντος και ιστορίας.
Comments